Skender Muçaj: The main problem of the Tirana Mosaic is that the discovery of the entire surface and the flower beds should be done, more should be done to promote the heritage

The mosaic of Tirana for the well-known archaeologist prof. dr. Skender Muçaj is one of the monuments, which should have a greater attention from the institutions to continue with the archaeological excavation that should be extended and more in that area. In the interview for the newspaper "TODAY" prof. dr. Muçaj says that the main problem today is the discovery of the entire surface there. Prof. dr. Archaeologist Muçaj, who has made a great contribution to the field of archeology in our country, as well as once carried out archaeological excavations in the Mosaic of Tirana, says that more should be done to promote cultural heritage, where the problem is the roads to go in a part of the monuments around Tirana. According to him, this cannot be requested only by the Ministry of Culture, but also by any administrative unit. 

- The mosaic of Tirana was recently photographed in detail, using the latest gigapixel technology. A process of documentation and digitization, which, as it has been claimed, also serves the information center on the mosaics, which is being built. How important is this to you?

It looked good when I was aware of it as a project, but now I don't know what is being done in implementation. There was activity, information about Tirana and tourism in general. This center would have this role and it would be with glass, but now I know because I have never passed there. As for the technique, photography is photography. I don't know if they did a scanner to see the layers underneath.

-In the state that the Tirana Mosaic is in, what is important for you?

In the Mosaic of Tirana, the main problem is the discovery of the entire surface, not just the mosaic there. It is a Roman farm. There are many parts to it. They are at least preserved and visible on the surface in the orchards in that area and it is good to dig them up and identify them. This is what is important and to look not only at the mosaic as part of this large complex, but to look at all the structures of the farm that have not been affected by the palaces. This would bring something new. The mosaic of Tirana itself cannot be understood without the other parts. We excavated it once early and the wine cellar came out, but the whole cellar was not excavated, but only the decantation tubs were excavated, while the side part that is on the other side was not excavated. So this time, the work was done not on the entire surface. Structures were found, where some seemed to be earlier, so they must be connected to each other and be a complete complex. Not only from the scientific side, but also from the tourist side. Archaeological excavations must continue. Tirana now has it in the city, while the rest of the monuments are in the mountainous areas. And the mosaic and Petrela are closer to us, as well as Persqopi, which has not yet turned into a visitable center for the residents of Tirana, but also for tourism. And Dorzi, the fortress of Dajti that could be easily accessible is not made to be visited for the reason that it needs excavations, additions, exits and walls on the surface. Likewise, the cave of Pëllumbasi, which had to be connected to the castle that is above it, would create a special complex for visitors, but due to the fact that it is in an area where the view is endless, where there are other castles. If more work will be done by the Municipality of Tirana with its administrative units, then each unit will have a visitable center, a monument that would increase the values ??of tourism, but also of the economy.

-Po nga ana historike, çfarë mund të na thoni mbi rëndësinë e Mozaikut të Tiranës dhe vlerat në trashëgiminë tonë kulturore?

Është një nga fermat më të plota që kemi zbuluar deri tani të periudhës romake. Ajo ka vazhduar për një kohë të gjatë deri në fillim të shekullit V dhe aty mbyllet. Fillimet ne i kemi parë në shekullin III, mund të jetë diçka dhe më e hershme, por nuk mund të themi tamam fillimet e saj për arsye se gërmimet në atë zonë nuk kanë qenë të mjaftueshme për të përcaktuar dhe kohën. Pra nga shekulli III deri në fund të shekullit IV situata është e qartë dhe deri aty ndërpritet dhe mbyllet me fermën romake. Për mua e rëndësishme është kompleksi aty të dalë i plotë, për arsye se e lejon terreni, sepse është një nga hapësirat më të lira. Lulishtja të vijojë të jetë lulishte, por muret duhet të dalin në sipërfaqe, të ngrihen dhe pak mbi sipërfaqe dhe të shikohen. Të lidhen me njëra -tjetrën dhe të shikohet çfarë është gjithë kompleksi, sepse ferma ka pjesë të shumta, por do zbulohet një pjesë e madhe dhe e asaj që është pjesa kryesore e vilës. Meqenëse unë e kam gërmuar një pjesë të Mozaikut të Tiranës e njoh monumentin dhe kam parë dhe shtrirjen e tij dhe nuk do shpenzime të mëdha, sepse monumenti është në sipërfaqe hapet menjëherë dhe është e lehtë për tu gërmuar. Mund të ndihmojë Instituti i Arkeologjisë , që e ka shumë të lehtë për ta bërë me shpenzime të pakta në bashkëpunim me bashkinë. Bashkia do të jetë për të larguar dherat aty. IA mund të bëjë gërmimet ose bashkia mund t’ia japë ndonjë firme private ta bëjë. Sot ka mënyra të ndryshme, ka persona që janë të angazhuar në këto punë, mund ta realizojnë të plotë po ashtu edhe restaurimin. Nuk kemi më vetëm një institucion, është universiteti, instituti, janë personat e licensuar që po punojnë në fusha të ndryshme dhe mbulojnë dhe një pjesë të madhe të arkeologjisë në territorin e vendit.

-Ju përmendni rëndësinë e gërmimeve arkeologjike në atë zonë. Pse kanë munguar ndër vite?

Mozaiku i Tiranë është i vetmi monument brenda qytetit, është dhe kalaja por e periudhës otomane që ka vlerat e saj. Pastaj kemi dhe monumente të tjera që janë në këmbë, sahati , xhamia, etj. Të tëra kanë vlerat e tyre, por për vjetërsinë në qytet është vetëm ky. Në atë kohë mjaftonte vetëm mozaiku dhe aq i duhej, aq ishte turizmi, më tepër kishte problemin historik qyteti i Tiranës, pra ka një fillim të hershëm në territorin e tij. Por tani nuk është vetëm historia, është turizmi në radhë të parë.

-Sa është dëmtuar ndër vite pjesa arkeologjike e Tiranës?     

Në qytetin se Tiranës gërmime tamam arkeologjike është pjesa e fermës te Mozaiku i Tiranës. Kurse gjatë ndërtimit të pallateve ne nuk kemi të dhëna që kanë dalë rrënoja të periudhave të ndryshme, sepse patjetër ka pasur Tirana dhe rrënoja në periudhat më të hershme. Unë kam parë jashtë Tiranës dikur material arkeologjik të hedhur, por nuk e dija nga vinin, sepse ishin të hedhura jashtë qytetit. Në pjesë të ndryshme të Tiranës edhe kanë dalë nuk kanë munguar, por nuk janë parë për arsye, sepse dhe ligji nuk është shumë i përcaktuar që kur gërmohet nëntoka duhet patjetër të vëzhgohet. Është vetëm për komplekset e vilave, pallatesh apo edhe ndërtimet publike, kurse për tjerat kryesisht nuk janë vlerësuar. Tani ka ndryshuar pak situata, ka ndryshuar në qytetet muze, qendrat arkeologjike, si dhe për veprat e mëdha, por kjo duhet të shtrihet edhe tek ndërtimet që bëhen në qytet.

 -Profesor ju keni një kontribut të madh në fushën e arkeologjisë shqiptare, por sot sipas jush cili është problemi në fushën e trashëgimisë kulturore?

Problemi më i madh është që këto monumente duhet të kthehen të vizitueshme. Janë monumente që sikur dhe pak të jenë në sipërfaqe, çdo fshat, njësi administrative, bashki, etj, duhet të punojnë në këtë fushë. Ne po shikojmë që po zhvillohen dhe zonat malore. Një person që do të rrijë në një zonë malore 2-3 ditë çfarë do të bëjë? Atëherë njësitë administrative ose bashkitë duhet të punojnë në këtë fushë, që të thonë aty ke një ujëvarë, ke një monument arkeologjik, kala, urë, etj. Duke bërë 2-3 vizita në territor vizitori do të rijë. Po ta kishim këtë frymë dhe këtë kërkesë nga institucionet e ekzekutivit atëherë do të thoshim që në qytetin e Tiranës kemi kalanë që i ka dhënë emrin qytetit, kemi kishën e Brarit që lidhet me një nga dinastitë më të mëdha të territorit të Arbërit, etj. Pra jo veç asaj që mësojmë historinë e popullit shqiptar, por do të shikojmë dhe monumentet. Thirrja ime shkon dhe për ata që kanë bizneset, sepse janë të parët që duhet të interesohen për ta mbajtur vizitorin turistin dhe 2 apo 3 ditë. Të shikojë natyrën, por dhe monumentet e kulturës. Po flas për monumentet arkeologjike që nuk janë asnjëherë të ndara nga monumentet e natyrës. Nëse shkoni tani në Bovillë, atje ka dhe monumente por nuk janë të aksesueshme nga njerëzit, përveç një që ka bërë dikush dhe biznesin e tij atje. Por mungon dhe infrastruktura, ajo që është treguesja. Atje janë 4-5 kisha që vizitohen, por nuk kanë sinjalistë, tabelë për të treguar. Manastiri i Shën Mërisë që është një nga më të mëdhatë e Tiranës, por nuk ka mundësi për t’u vizituar, sepse është i mbushur me shkurre. Kalaja e Dajtit që është në anë të rrugës, por një person nuk vete, sepse do dhe një shteg më të mirë se ai që është bërë para 15 vjetësh.  Tirana është rajoni që ka numrin më të madh të kështjellave në Shqipëri. Kemi kështjellën e  Ndroqit, në disa vende të çon rruga në disa vende dhe nuk të çon. Në Persqop u hap njëherë rruga, nuk është mirëmbajtur dhe nuk vete sërish makina, por nuk është larg të shkosh me këmbë atje. Ajo që duhet është më shumë promovim nga çdo njësi. Mos të presim ti bëjë të tëra Ministria e Kulturës. Njësia administrative, bashkia këto janë ato që duhet ta shtyjnë këtë punë përpara. Bashkia e Tiranës ka bërë një album që tregon trashëgiminë arkeologjike të territorit.  Ka akoma që nuk u futën atë kohë aty, sepse ishin të panjohura, por është një botim i kufizuar. Bashkia e bëri në kopje të kufizuar dhe duhet ta ribotojë e ta shesë. Çdo qytetar duhet ta dijë historinë e Tiranës, shkollat po ashtu duhet ta kenë, fakulteti. Një botim që është bazë për të mësuar njeriu historinë.

Interviewed by: Julia Vrapi