The debate about the mosaic, Agron Islami: The task of the restorer is to restore the mosaic that had suffered degradation to its normal state, our intervention does not bring about a change of image

The "Albania" mosaic at the National History Museum previously underwent a restoration process, a job that continued for months. With the restoration of the mosaic, three decades after the removal of the symbols, the debate has reopened whether this work of realism should be preserved in its original form or not. Agron Islami, the restorer and leader of the work group that has been involved with the restoration, says that they have preserved the mosaic in the most perfect way. In the interview for "SOT" newspaper, restorer Agron Islami talks about the work done on the mosaic and its problems. According to him, what was in the project was implemented in the entire intervention. He says that there are no transformations and the goal of the restorer is to bring back to life what was disappearing, to increase its lifespan. Restorer Islami calls this noise that is being made today after the restoration of the mosaic. According to him, at a time when it was necessary to talk about the work done with the restoration, attention is being taken away from it. The restoration of the mosaic was made possible thanks to the "EU4Culture" program, financed by the European Union and implemented by UNOPS in cooperation with the Ministry of Culture. The "Albania" mosaic of the facade of the National Historical Museum was inaugurated in November 1981. The work was created by well-known artists of the time such as Vilson Kilica, Josif Droboniku, Agim Nebiu, Anastas Kostandini and Aleksandër Filipi. Agim Nebiu is one of the authors of the mosaic who collaborated for the restoration that was done recently, but also for finding the material base, which required 123 tones of colors and original tesserae taken from a factory in Venice. Nebiu himself, the author who removed the symbols in 1993, previously explained that it was the only solution for the mosaic to be preserved.

-A few days ago, the restoration of the mosaic on the facade of the National Historical Museum was inaugurated. You led the working group that dealt with the mosaic. What can you tell us more about your work?

We have preserved the mosaic in the most perfect way as a working group. To those who are supposedly interested, but who are speaking now at this time, I tell them that the task of the restorer is to restore the mosaic that had suffered degradation over the years to its normal condition. It is not dealing with history. In all my intervention, I have what I got from the project, I have returned it again as it was. There are no transformations and the purpose of the restorer is to bring back to life what was disappearing, to increase its life span. While all the others who try to give it color are other things. I would tell them that to feel like a restaurateur you need at least 44 years of work, which I have. Now these people who speak today are people who only know how to make noise. The 2010 project also has the same work typology. This intervention has now been carried out in this form. Those are the same requests that have been fulfilled now. The restoration of the mosaic on the facade of the National Historical Museum took nearly two years of work.

-Nuk ka qenë një punë e lehtë mbi restaurimin e mozaikut te muzeu, si ka qenë komunikimi me autorët e veprës gjatë ndërhyrjes?

Në kontaktin e parë kur unë kam mbrojtur projektin, kërkova në grup që të thërritet Agim Nebiu, si një nga autorët e mozaikut. Kam folur direkt me të, kur Agimi ishte në Itali. Ai mori përsipër që të vinte për të na dhënë eksperiencën e tij dhe ndihmesën, që mund të kishim ne nevojë gjatë rrugës sonë për të arritur qëllimin e atij produkti, që shihet sot nga gjithë njerëzit në Tiranë. Agim Nebiu ka qenë një ndihmesë e madhe për ne, sepse përveç atyre që ne shihnim gjatë sondazheve tona për të forcuar metodologjinë tonë që do të ndërhynim, ai na tha dhe burimin e materialit, që kishte ardhur nga Orsoni që në vitet ’80 nga Italia. Orsoni është një firmë prodhuese ndër më të mirat në botë të këtij lloj materiali teserinash. Është përdorur materiali po nga e njëjta fabrikë që e ka prodhuar dhe në 1980, vetëm mundet të ketë ndryshuar në përbërje të tyre disa teserina prej mineraleve, që nuk përdoren më. 

-Pas restaurimit, tani ka reagime mbi simbolet që kanë qenë aty dikur si ylli apo libri që janë hequr më parë dhe kanë qenë në fillim te mozaiku. Si restaurator, çfarë mund të na thoni mbi debatin tani?

Nuk ka forcë asnjë nga ne të ndërtojë skelat dhe të heq simbolet apo të ndërrojë simbole. Ashtu siç nuk mund të ndryshoja dhe unë asgjë, aty ku ishte e kuqe vihej teserinë e kuqe, aty ku ishte e verdhë vihej e verdhë, duke iu referuar gjithmonë imazheve të para të këtij mozaiku. Kurse tani flasin për simbolet. Por le të merren me qeverinë, sepse ne nuk marrim urdhra nga gazetar, opinionist, etj, apo të forumeve të ndryshme që dalin. Më vjen keq nga kjo. Si nuk paskan guximin këta të thonë pesë fjalë të mira për grupin e punës, që u mor me restaurimin dhe kthimin e tij në këtë realitet. Por vetëm të gjejnë çdo lloj forme për të anashkaluar vlerat e njerëzve që punuan. Janë njerëz që duke folur po heqin vëmendjen nga ajo punë që është bërë dhe për të rikthyer vëmendjen te një yll. Për një vepër, unë do të shprehesha për vlerat e kësaj që u realizua tani, sepse rasti konkret është ndërhyrje konservuese, restauruese në mozaikun e fasadës së Muzeut Historik Kombëtar. Kështu është dhe titulli i projektit. Nuk kishim në projekt as yll, as libër. Unë si drejtues i grupit të punës jam gati të ballafaqohem me këdo që flet, për të thënë se cilat ishin detyrat e këtij grupi për të realizuar dhe po të shohin qoftë dhe një shmangie nga dokumentacioni i mozaikut të dy viteve përpara me këtë që shohin sot, atëherë le të flasin. Nuk duhet ngatërruar debati me heqjen e simboleve me restaurimin, sepse restauratori ruan në mënyrën më korrekte gjendjen që gjen dhe e ritrajton për ta lënë po me atë imazh. Nuk ndryshon imazh.  

-Gati dy vite punë për restaurimin e mozaikut “Shqipëria” te fasada e Muzeut Historik Kombëtar që u vendos në vitin 1981, por si nisi?

Ne hipëm në skelë për të parë tipologjitë. Hipëm në skelë për ta parë nga afër mozaikun te fasada e Muzeut Historik Kombëtar, më pas është dokumentuar në shkallën 1 me 1 çdo gur i 560 metra katrorë mozaik. Ka pasur 7 specialistë, që punuan për ta dokumentuar në shkallën 1 me 1. Pas kësaj tërë tonet e ngjyrave janë evidentuar për ti porositur dhe pastaj filluam ndërhyrjet në vepër.

-Ju folët për punën e bërë, çfarë gjendje kishte mozaiku sepse ju dhe vite më parë jeni marrë me problematikën e tij?

Unë do quaj jo shumë shkaktar tërmetin në vitin 2019, se sa pasojat që ai ka ndër vite nga infiltrimi i ujërave dhe ndryshkja e armaturës, që ishte aty midis suportit dhe teserinave që ishin trashur, shtuar në volum dhe e shtynin mozaikun. Veç të tjerash ka pasur dhe mangësira, që nga koha kur është vendosur mozaiku, sepse dhe eksperienca e tillë ishte. Unë di të them, që nuk pritëm të na vijnë nga Europa, lekët ishin të Europës, por punën e bëmë ne në mozaik. Këtë duhet të dinë njerëzit. Nuk më pëlqen që flasin sot të forumit të trashëgimisë. Kam qenë nga ata që i kam përkrahur, kurse sot po i shoh si njerëz të cilët duhet të bëhen protagonistë nëpër faqet e Facebook.  Këta njerëz që flasin sot në Facebook kanë shumë ngjyra të tjera për të kërkuar dhe arritur, kurse kjo është vetëm për të qenë protagonistë meqë në ditët e sotme është më e freskët.  

-Ndërhyrja restauruese për mozaikun te fasada e Muzeut Historik Kombëtar është pohuar ndër vite herë pas here dhe nga autorët, ku janë shprehur edhe me kritika për institucionet më parë pse nuk bëhej. Për ju ndërhyrja e bërë tani, si ndikon për mozaikun?

Unë do të flas me termat e mjekësisë. Mozaiku lind në vitet ’80, ka një jetë të gjatë natyrisht gjatë kësaj kohe sëmundjet evidentohen. Ne si restaurator shohim patologjitë që ka, po flas për gjuhën mjekësore dhe pastaj gjejmë substancat për ta shëruar dhe për ti zgjatur jetën. Që do ketë vdekje një monument do ketë, sepse siç lind ashtu dhe vdes, por që detyra ime si restaurator është që t’i zgjas jetën. Me punën e bërë unë kam arritur tani të them, që mozaikut ia kam zgjatur jetën. Ia kam zgjatur 10 vjet apo 30 vjet atë nuk e dimë, sepse natyra është mbi mua. Unë kam realizuar atë çka kam menduar, që do ta zgjasë jetën goxha.

-Mozaiku “Shqipëria” te MHK është më i madhi i këtij lloji në Shqipëri. Sa ka qenë buxheti për punën e bërë me ndërhyrjen?

 As far as I know, the budget is approximately 800 thousand euros. But in addition to the restoration of the facade, the entire terrace has been repaired and is part of this same project.

Interviewed by: Julia Vrapi