Anastas Kostandini: The Mosaic at the National Historical Museum, a work that began in 1979 and ended in 1981, glorifies the nation through an expressive and original art

The "Albania" mosaic is the largest of its kind in Albania. It was inaugurated together with the National Historical Museum on November 28, 1981 in Tirana. The painter Anastas Kostandini, one of the authors of the work, says that he worked for two and a half years for its realization. In the interview for the "SOT" newspaper, the painter Kostandini says that in 1979 a group of artists was created, where there were several variants for the mosaic, to have the work that is today. Kostandini says that after the 1990s, there were critical voices about the mosaic who asked for it to be removed from the museum, but according to him, this was opposed by the authors, while personalities of the time said that there is no need to subvert the culture. Kostandini says that he also criticized the Ministry of Culture, which for years did not intervene in the restoration of the work. The artists who made the mosaic "

- The inauguration of the restored mosaic on the facade of the National Historical Museum will take place on May 16. As one of its authors, when did work on the mosaic begin and how was your group of artists formed at that time before the 90s?

At that time we were called by the League of Writers of Albania, where the secretary was Kujtim Buza and it was 1979. We were young boys who had just finished school and I was the youngest among them. Because of some works that we had been able to do and had shown ourselves, apparently Kujtimi had put us on the list as the group that proposed at that time to the Ministry of Culture for the realization of a work, which was still not very defined what it would be, but the main idea would be a mosaic on the facade of the National History Museum. Initially, the four of us were proposed as young men, perhaps for the reason that in this period the Albanian school of art was considered consolidated. The first degrees of monumental painting had appeared, the first artists of monumental painting and the most prominent were considered to be us. Buza proposed our names to the ministry at that time, since at that time the Minister of Education and Culture was Thoma Deliana. I, Josif Drobonik, Aleksandër Filipi and Agim Nebiu were in the group. At the moment, as Kujtim Buza himself tells it, when he was told to look at this list of people when we were young, Vilson Kilica, who was my painting professor for a year, was also called. In 1979 it was communicated to us that we should gather and work to conceive a magnificent work on the facade of the MHK.  

-Me krijimin e grupit të artistëve atë kohë, çfarë mund të na thoni për punën mbi idenë e mozaikut?

Na u desh shumë të punonim për idenë e mozaikut dhe deri sa u arrit të përcaktojmë se cili do të ishte kompozimi final. Ishte një vepër e madhe, një porosi e nivelit të lartë dhe duhet të përshtateshim dhe t’i përmbaheshim asaj, por kjo nuk na pengonte që ne të ishim krijues. Askush nuk kërkonte që ne të ishim vegla të një ideje fikse, kishte tolerancë. Ideja kryesore të ishte një vepër, ku të simbolizonte Shqipërinë në të gjithë dimensionin e vet historik dhe të tregonte dhe ecjen drejt të ardhmes sipas koncepteve të asaj kohe. Pati dhe simbolika, siç ishte ylli që u vu pas figurës kryesore, që ishte një grua që përfaqësonte emancipimin e shoqërisë shqiptare. Koncepti për mozaikun u shkrua nga Akademia e Shkencave në atë kohë, që ishte në kulmin e saj. Ne punonim intensivisht, në një punë 3 mujore realizonim disa variante ose bërjen e një varianti që çoheshin në një komision special, por që shkonin dhe më tutje deri te Enver Hoxha. Ne e dinim këtë gjë dhe prej andej jepeshin dhe rekomandime. Kishte shumë kërkesa, por ne ndjemë sepse ishte dhe koha bëmë një variant duke futur figurën e Enver Hoxhës, por nuk ishte varianti kryesor, po një prej tyre. Kur kjo shkoi deri lart në Komitetin Qëndror dhe vetë Enveri e kishte parë ai ka thënë që kushdo qoftë nuk duhet të identifikohet, asnjë person me emër, por historia të personifikohet nga populli. Populli është krijues i historisë dhe duhet të jetë ai protagonisti kryesor dhe ne iu përmbajtëm kësaj linje. Në rrafshin artistik ne bëmë çfarë ishte e mundur që mozaiku “Shqipëria” të kishte një bukuri, të kishte një poezi, të ishte një vepër që krijonte gëzim, frymëzim, e bukur, dekorative dhe mbi të gjitha të ishte një vepër të lidhej me arkitekturën, që ta zbukuronte në mënyrë të hijshme pa bërtitur shumë deri sa të gjendej masa tamam dhe ne kemi punuar pafund për këtë. Gjithë kjo u finalizua pas shumë muajsh që ne kemi punuar. Por asnjë problem nuk kemi pasur në lidhje me unitetin tonë që ka qenë i shkëlqyer, sepse ata që e kishin ideuar grupin tonë e kishin marrë parasysh dhe këtë gjë, që ne të 4 ishim shokë me njëri-tjetrin dhe veç asaj Vilsoni i cili nuk ishte shoku ynë, por që u soll për t’i dhënë peshë grupit dhe jo për të qenë ai kryesori, sepse ne të gjithë ishim të rëndësishëm dhe krijues. Dikush është shprehur meqë Vilsoni kishte emër atë kohë dhe ne ishim të rinj ai ishte autori dhe ne zbatuesit, por kategorikisht jo. Nuk është e vërtetë kjo.

 -Çfarë ndodhi më pas, si vijoi puna pasi u miratua varianti kryesor?

Pasi u ra dakord se cili do të ishte varianti kryesor ne u fokusuam në të. Ne realizuam një tablo të madhe, ku në mënyrë shumë të përafërt ishte zbatimi. Ne e kemi realizuar atë dhe në bazë të saj kemi ndërtuar komplet mozaikun. Për mozaikun u punua 2 vjet e gjysmë me një intensitet të paparë. E rëndësishme atë kohë kur ndërtohej mozaiku me shumë rëndësi ka qenë grupi i arkitektëve. Muzeu ishte vepra kryesore dhe mozaiku një nga veprat e tij dhe në këtë mënyrë është parë dhe nga arkitektët atë kohë.  

-Mozaiku “Shqipëria” u përurua bashkë me Muzeun Historik Kombëtar më 28 nëntor 1981. Pas viteve ‘90 ka pasur shumë diskutime mbi përmbajtjen e mozaikut. Si një prej autorëve, çfarë mund të na thoni?

Mozaiku "Shqipëria" një vepër, që u nis në vitin 1979 dhe përfundoi në vitin 1981 në fasadën e Muzeut Historik Kombëtar. Kjo vepër origjinale ndonëse është vepër e epokës qëndron përfaqësuese e historisë së popullit shqiptar. Ajo glorifikon kombin përmes një arti ekspresiv dhe origjinal. Pas viteve ’90 ka pasur shumë diskutime për mozaikun. Ne jemi artistë. Ne e dinim se ç’kemi kaluar për ta bërë atë vepër. Si ai mozaik, si koncept nuk ka asnjë të dytë dhe nuk ka asnjë lloj reference, sepse na ndalohej ajo. Pas disa vitesh më vonë kur drejtonte qeverinë e djathta shumë nga këta elementët antikomunistë e shikonin mozaikun si një vepër që i bënte himn regjimit komunist, etj, por nuk është e vërtetë. Kritizerët e sotëm mund të nxjerrin çdo lloj pretendimesh. Dy gjëra kanë qenë regresive që e rrezikuan mozaikun, grupi i atyre që denonconin për arsye regjimi, sistemi, etj, ose paragjykimit të plotë mbi gjithë artistët dhe artet e realizmit socialist dhe shpesh ishin zyrtarë si në MHK, etj, por ishte dhe një grup tjetër që doli si rezultat i liberalizmit të artit, jetës, që mohonin traditën. Dhe të gjithë veprat si skulptura dhe piktura ironizoheshin, përbuzeshin, konsideroheshin ideologjike, jo vepra mirëfilli artistike, etj.  Pas ’90 u hoq ylli i madh që përfaqësonte komunizmin pas figurës kryesore, ku edhe me kushtetutë ishte normale të hiqej atje, po ashtu u hoq dhe një tjetër element, ku punëtori që është në krahun e djathtë të figurës kryesore mbante një libër që ishte vepra e partisë. Këto u hoqën me shumë delikatesë  nga mozaiku, që për fat të mirë e ka bërë Agim Nebiu. Me këtë në një farë mënyre u qetësua kontestimi i asaj kohe. Por ata që kërkonin të hiqej mozaiku nuk dinin asgjë rreth tij. Për veprën kanë folur personalitete, profesorë si Mozikom Zeqo, që janë shprehur për mozaikun, duke thënë që nuk ka pse të përmbyset kultura. Unë kam folur pa fund, duke treguar dhe historinë e ndërtimit, vështirësitë tona, kemi ruajtur parimet kryesore artistike.  

-Ju keni reaguar shumë për atë që jeni shprehur si shpëtimi i veprës, keni pasur kritika herë pas here në drejtim të Ministrisë së Kulturës për mosndërhyrje...

 Po krijohej ideja se si ta restaurojmë mozaikun te MHK dhe doli që është i parestaurueshëm dhe shumë i rrezikuar për shkaqe të degradimit, etj. Kjo na futi në panik dhe e ndjemë që do të zhdukej vepra. U dha një ide tjetër që mund të ishte dhe dinake, që ta heqim që atje dhe ta konservojmë diku mozaikun, gjë që ishte një orvatje për ta hequr, por me marifet. Unë e kam kritikuar shumë Ministrinë e Kulturës që nuk ndërhynte, duhej të shprehej nëse do të jetë aty vepra apo do ta heqin. Fakti që nuk ndërhyhej për shumë vite, përgjegjëse ishte MK që ka autoritetin për këtë gjë. Pra dukej sikur ishte një mënyrë për ta hequr, degraduar, etj, kjo ishte dhe arsyet e debateve që ne bënim dhe merrja pjesë. Kam thënë që doni, që vepra të bjerë në tokë.

-Tani jemi në prag të inaugurimit të mozaikut të restauruar në muze. Ju e keni parë veprën?

 My friends have told me that it is very well done. Agim Nebiu inspected it, Aleksandër Filipi did, but I did not have the opportunity to see how it was being restored even though I was invited, but I have no doubt that they did a good job. I think that the work has received a consolidation and restoration, that for decades it will be safe and will be where it is. I want to appeal to the Ministry of Culture, that works of special importance that represent certain eras should be classified and announced under official protection. The Ministry should pay great attention to works belonging to the period of so-called socialist realism. They may have ideologies, but I'm talking about art, which is a crime to destroy.

Interviewed by: Julia Vrapi